BAB 2 CERITA RAKYAT

CERITA RAKYAT

1.             Pangertene Crita Rakyat

Crita rakyat yaiku crita kang ngrembaka ing sawijining dhaerah lan dianggep minangka asil karya kolektif (bebarengan) karo masyarakat ing papan iku. Crita rakyat ing tanah Jawa iki akeh wewujudane, ing antarane legendha, dongeng, mite lan sapanunggalane. Tuladhane : Andhe-andhe Lumut, Nyai Rara Jonggrang, Bandung Bandawasa, lan sapitirute. Manfaat kang bisa dijupuk saka ngrungokake crita rakyat iku yaiku ana pengalaman kang becik saka nulat para tokoh-tokohe.

Ing dhaerahmu mesthi uga ana cerita rakyat kang wis kumandhang. Sejatine ancas utawa tujuwane crita rakyat iku ura mung kaya crita sanyatane, nanging ana pesen kang sinandi ing sajrone crita. Tuladhane : ana crita babagan wit gedhe kang angker lan wingit, wos surasae crita iku ora walaka babagan wit kang angker, nanging kepiye carane para leluhur biyen ben wit-wit gedhe kuwi ora ditegor sasenenge dhewe utawa diregeti sakepenake dhewe. Upamane maneh ana crita yen liwat prapatan kudu ngebel sebab akeh arwah gentayangan sing mapan ana kono. Iku mengku werdi ora kaya sanyatane ana dhemit kang nglambrang, nanging welinge supaya ngati-ati yen liwat prapatan, lan sapanunggalane.

2.        Ciri-cirine Crita Rakyat

a.         Anonim yaiku ora diweruhi sapa sejatine sing nganggit.

b.         Minangka karya kolektif yaiku dianggep duweke rakyat bareng-bareng

c.         Nyritakake bab ala lan bener kanggo tuladha

d.        Nggambarake kedadeyan-kedadeyan kang mokal anane (imajiner)

e.         Statis tegese tetep ora ana owah-owahan sing wigati saka jaman menyang jaman

3.        Unsur-unsur kang Mbangun  Crita

Unsur-unsur kang mbangun cerita iku ana loro yaiku:

a.       Unsur Instrinsik yaiku unsur-unsur kang mbangun cerita saka njero. Unsur-unsure kayata:

1)      tema yaiku gagasan baku sing dadi underane perkara kang ana sajroning cerita. Tuladha: kamanungsan, kasusilaan, kabudayan, pasrawungan lan sapanunggalane.

2)      Paraga yaiku sapa kang mbangun cerita utawa wong kang diceritakake. Paraga ana telu yaiku paraga utama utawa pemeran utama sinebut protagonis. Paraga mungsuh utawa paraga cengkah kang diarani antagonis. Paraga panyengkuyung utawa pambiyantu kang diarani tritagonis.

3)      Watak yaiku tandha-tandha utawa sipat kang diduweni dening saben paraga ana ing sajroning cerita. Tandha pisik: duwur,lemu, cendhek,lan sapanunggalane. Tanda non pisik: galak, grapyak, sumeh, bodho, utawa pinter.

4)      Latar/setting yaiku bab kang ana sambung rapete karo papan, wektu, lan swasana kadadeyan sajroning crita.

5)      Alur/plot yaiku urut-urutane kedadean sajroning cerita kasebut wiwitan nganti pungkasan. Alur kaperang dadi telu yaiku: alur maju (progresif) yaiku alur sing nyritakake kahanan saiki nganti sakteruse. Alur mundur (regresif) yaiku alur sing nggambarake kahanan saiki diterusake nggambarake kahanan sing kepungkur. Alur campuran yaiku alur maju lan mundur.

6)      Amanat yaiku pesen utawa piweling saka pangripta kang ana sajroning cerita katujokake marang pamiyarsa utawa marang para pamaca.

7)      Lelewaning basa yaiku rerengganing basa kang digunakake sajroning cerita kasebut.

8)      Pamawas/sudut pandhang yaiku lungguhing pangripta utawa carane pangripta anggone nyritakake cerita kasebut.

b.      Unsur ekstrinsik

Unsur ekstrinsik yaiku unsur kang mbangun cerita saka sanjabaning cerita sing mangaribawani pangripta anggone nulis cerita, kayata:

1)      Agama

2)      Ekonomi

3)      Sosial

4)      Budaya

5)      Pendhidhikan

4.        Tuladha Crita Rakyat

Tuladha 1

Keong Mas

Kira-kira wis setaun desa Dhadapan ngalami mangsa ketiga kang dawa dadine larang pangan lan akeh lelara gawe uripe warga ketula-tula.

Ora beda mbok Randha Dhahapan, pawongan wadon tuwa sing lola tanpa sedulur, kanggo nyambung uripe saben dinane dheweke luru krowodan ing alas kewan. Kewan kali kang nyisa ing sawedhing mbebegan. Kahanan kaya mangono dheweke ora nggresula. Malah saya nyaketake marang Gusti Kuasa. “Duh Gusti paringana pepajar ing desa kula mugi-mugi inggal kalis saking prahara punika.”

Esuk-esuk mbok Randha menyang alas golek panganan. Nalika lagi milang-miling ruh cahya cumlorot saka sak tengahing kali kanga sat. ing batine tuwuh pitakon “Cahya apa kuwi, kok cumlorot kaya emas ?” banjur nyedaki sumber cahya mau. Bareng dicedaki jebul sawijining keong Mas kang nyungsang ing antara watu-watu kali. Keong banjur digawa mulih tekan ngomah dicemplungake genthong.

Kaya biyasane, mbok Randha menyang alas nanging nganti meh surup urung entuk krowodan dheweke banjur mulih ngelanthung ora entuk opo-opo. Sakwise leyeh-leyeh ing emperan dheweke nyang pawon menawi ana krowodan kang bias ganjel wetenge kang luwe. Dheweke kami tenggengen ngerti panganan kang ing pawone. Batine kebak pitakon sopo sing ngeteri panganan kuwi. Ing saben dina sak bacute saben mulih ko alas pawone wis cumepak panganan. Mula kanthi sesideman dheweke ndedepi sapa kang mlebu ing pawone.

Mbok Randha kaget ora kinara. Saben ditinggal lunga Keong Mas mau metu saka genthong malih dadi putri kang ayu. Mbok Randha banjur nakoni sapa sejatine putri ayu kuwi.

“Nduk wong ayu sliramu iki sapa kok nganti kedarang-darang ing alas lan jilmo Keong Mas ?”

“Yung aranku Candrakirana, aku iki garwane Raja Inukerta. Raja ing Jenggala.”

      “Lho kok nganti dadi Keong Mas lan tumeka alas Dhadapan kuwi larah-larahe kepiye ?”

Dewi Candrakirana banjur njlentrehake menawa ing sakwijining dina dicidra Raja Jin Sakti kang kareb ngepek garwa. Ananging dheweke ora gelem nuruti karepe Jin. Jin muntab, Dewi Candrakirana sinebda dadi Keong Mas banjur diguwang nyang kali, adoh saka kraton Jenggala. Wekasane ora bisa ketemu karo garwane Inukerta. Anehing kahanan nalika kecemplungan Keong Mas kaline dadi asat. Asate banyu jalari Keong Mas nyungsang ing watu nganti nemahi tiwas. Bejane ditemu lan diopeni Mbok Randha Dhadapan.

Mula kuwi yen supaya aku ora konangan Raja Jin aku tak ndelik neng kene anggepen aku anakmu dhewe lan wenehana aran Limaran. Lagi saktengahing rerembugan, ana swara lanang di dhodog Mbok Randha banjur mbukakne lawang. Dhayoh kang sandangane nuduhake punggawa kraton, crita menawa dheweke diutus Raden Inukerta supaya njaluk banyu kang diwadahi bokor kencana.

Nampa kendhi pratala kang diwadahi bokor kencana, Raden Inukerta sauwat kaget amargi kelingan ora ana liyane sing kagungan kendhi pratala diwadahi bokor kencana kajaba Dewi Candrakirana. Raden Inukerta banjur ngajak para punggawa bali nyang Dhadapan nemoni Limaran. Eeeba bungahe Raden Inukerta ketemu Limaran kang sejatine garwane dewe Dewi Candrakirana kang wis suwe ilang. Ketemune Raden Inukerta karo garwane dibarengi udan deres ing desa Dhadapan. Tekane udan wise pageblug ing desa Dhadapan. Kali bali mili, tlaga agung, desa dadi reja. Kabul panyuwune Mbok Randha Dhadapan.

Tuladha 2

Asal-usule Aksara Jawa

Aksara Hanacaraka jenenge dijupuk saka urutan limang aksara wiwitan iki sing unine "hana caraka". Urutan dhasar aksara Jawa nglegena iki cacahe ana rongpuluh lan nglambangake kabeh fonem basa Jawa. Urutan aksara iki kaya mengkene

ha na ca ra ka

da ta sa wa la

pa dha ja ya nya

ma ga ba  tha nga

Urutan iki uga bisa diwaca dadi ukara-ukara: "Hana caraka" tegese "Ana utusan"

"Data sawala" tegese "Padha garejegan"

"Padha jayanya" tegese "Padha digjayane"

"Maga bathanga" tegese "Padha dadi bathang".

Urutan ukara iki digawe miturut legendha yen aksara Jawa iku diasta dening Aji Saka saka Tanah Hindhustan menyang Tanah Jawa.  Banjur Aji Saka ngarang urutan aksara kaya mengkene kanggo mengeti rong panakawane sing setya nganti pati: Dora lan Sembada.  Kalorone mati amerga ora bisa mbuktekake dhawuhe sang ratu.  Mula Aji Saka banjur nyiptakake aksara Hanacaraka supaya bisa kanggo nulis layang.

Caritane kaya mengkene:

Kacarita ing jaman mbiyen ana wong saka Tanah Hindhustan anom jenenge Aji Saka. Dheweke putrane ratu, nanging kepengin dadi pandhita sing pinter. Kasenengane mulang kawruh rupa-rupa.Dheweke banjur pengin lunga mencarake ngelmu kawruh ing Tanah Jawa.

Banjur anuju sawijining dina Aji Saka sida mangkat menyang Tanah Jawa, karo abdine papat sing jenenge Duga, Prayoga, Dora lan Sambada. Bareng tekan ing Pulo Majethi padha leren. Aji Saka banjur nilar abdine loro; Dora lan Sambada ing pulo iku.

Dene Aji Saka karo Duga lan Prayoga arep njajah Tanah Jawa dhisik.  Dora lan Sambada diweling ora oleh lunga saka kono. Saliyane iku abdi loro wau dipasrahi keris pusakane, didhawuhi ngreksa, ora oleh dielungake marang sapa-sapa.

Aji Saka banjur tindak karo abdine loro menyang ing Tanah Jawa.Njujug ing negara Mendhang Kamolan.

Sing jumeneng ratu ing kono ajejuluk Prabu Dewata Cengkar. Sang prabu iku senengane dhahar daginge wong. Kawulane akeh sing padha wedi banjur padha ngalih menyang negara liya. Patihe ngaran Kyai Tengger.

Kacarita Aji Saka ana ing Mendhang Kamolan jumeneng guru, wong-wong padha mlebu dadi siswane.

Para siswane padha tresna marang Aji Saka amerga dheweke seneng tetulung.Nalika semana Aji Saka mondhok neng omahe nyai randha Sengkeran dipek anak karo nyai randha.  Kyai patih karo nyai randha iya wis dadi siswane Aji Saka.

Anuju sawijining dina sang prabu Dewata Cengkar duka banget ora wong maneh sing bisa didhahar. Aji Saka banjur saguh dicaosake sang nata dadi dhaharane. Sang nyai randha lanpatih dadi kaget banget. Nanging Aji Saka celathu yen wong loro iku ora usah kuwatir yen dheweke ora bakal mati.

Banjur Aji Saka diaterake ngadhep prabu Dewata Cengkar. Prabu Dewata Cengkar ya rumangsa eman lan kersa ngangkat Aji Saka dadi priyayi, nanging Aji Saka ora gelem. Ana siji panyuwune, yaiku nyuwun lemah saiket jembare. Sing ngukur kudu sang prabu dhewe. Sang prabu Dewata Cengkar iya banjur nglilani.

Nuli wiwit ngukur lemah diasta dhewe.Ikete Aji Saka dijereng.Ikete tansah mulur bae, dadi amba serta dawa. Iya dituti wae dening sang prabu. Nganti notog ing segara kidul. Bareng wis meped ing pinggir segara, ikete dikebutake. Dewata Cengkar katut mlesat kecemplung ing segara.Malih dadi baya putih, ngratoni saisining segara kidul.

Wong-wong ing Mendhang Kamolan padha bungah. Awit ratune sing diwedeni wis sirna.
Seka panyuwune wong akeh. Aji Saka ngganteni jumeneng ratu ana ing negara Mendhang Kamolan ajejuluk Prabu Jaka, iya prabu Widayaka.Dene patihe isih lestari kyai patih Tengger. Si Duga lan si Prayoga didadekake bupati, ngarane tumenggung Duduga lan tumenggung Prayoga. Sang prabu Jaka, iya sang prabu Widayaka nimbali si Dora lan si Sambada.

Kacarita sang prabu Widayaka, pinuju miyos siniwaka. Diadhep kyai patih sarta para bupati. Sang prabu kengetan abdine sing didhawuhi ngreksa pusaka keris ana ing Pulo Majethi. Ndangu marang Duduga lan Prayoga kepriye wartane si Dora lan si Sembada. Prayoga lan Duduga ora bisa mangsuli awit wis suwe ora krungu apa-apa.

Kacarita si Dora lan si Sambada sing kari ana ing Pulo Majethi.  Wong loro iku wis padha krungu pawarta manawa gustine wis jumeneng ratu ana ring Mendhang Kamolan.  Si Dora ngajak sowan nanging si Sambada ora gelem awit wedi nerak wewalere gustine, ora pareng lunga-lunga seka pulo Majethi, yen ora tinimbalan.

Nanging si Dora nekad arep sowan dhewe.Si Sambada ditilapake.Banjur mangkat ijen wae. Ana ing dalan si Dora kapethuk karo tumenggung Duduga lan Prayoga. Utusan loro mau banjur diajak bali dening si Dora. Awit si Sambada dijak ora gelem.

Wong telu banjur sowan ing ngarsane sang prabu. Sang Prabu ndangu si Sembada ana ing ngendi lan diwangsuli yen dheweke ora gelem diajak. Mireng ature si Dora, sang prabu duka banget, lali dhawuhe dhewe mbiyen. Banjur Dora, didhawuhi bali menyang pulo Majethi lan nimbali si Sambada. Yen meksa ora gelem didhawuhi dirampungi lan kerise dibalekake.

Dora sanalika mangkat.Ing pulo Majethi ketemu karo Sembada.Kandha yen mentas sowan gustine.Saiki diutus nimbali si Sambada. Pusaka keris didhawuhi nggawa. Nanging si Sambada ora ngandel marang kandhane si Dora.Banjur padha padu rame. Suwe-suwe padha kekerengan, dedreg ora ana sing kalah, awit padha digdayane. Wasana banjur padha nganggo gaman keris padha genti nyuduk. Wekasan perange sampyuh. Si Dora lan si Sambada padha mati kabeh.

Sang Prabu ngarep-arep tekane si Dora. Wis sawetara suwene teka durung sowan-sowan mangka didhawuhi enggal bali. Sang prabu nimbali tumenggung Duduga lan Prayoga. Didhawuhi nusul si Dora menyang pulo Majethi.Sanalika banjur mangkat.

Bareng Duduga lan Prayoga wis teka ing pulo mau, kaget banget dene si Dora lan si Sambada ketemu wis padha mati kabeh. Tilase mentas padha kekerangan padha tatu kena ing gaman. Pusaka keris sing dadi rereksan gumlethak ana ing sandhinge. Pusaka banjur dijupuk arep diaturake marang gustine.

Duduga lan Prayoga banjur bali sowan ing ngarsane gustine lan mratelake kahanane. Sang Prabu Widayaka kaget banget mireng pawarane, awit pancen kaluputane dhewe wis kesupen pandhawuhe. Banjur sang prabu nganggit aksara Jawa nglegena kanggo mengeti abdine loro iku.

ki_demang.com