Pupuh kang katelu Serat Wedhatama
anggitane KGPAA Mangkunegara IV yaiku pupuh Pocung kang dumadi saka 15 pada.
Kaya lumrahe tembang macapat, pupuh Pocung uga nduweni paugeran. Saiki coba
gatekna tuladha tembang lan dudutane tembang ing ngisor iki!
Tuladha
Tembang Macapat Pupuh Pocung
|
Dudutan
Paugerane Tembang Pocung
|
Nora weruh rosing rasa kang
rinuruh 12 u
Lumeketing angga 6 a
Anggere padha marsudi 8 i
Kana-kene kahanane nora beda 12 a
|
1.
Guru gatra = 4
2.
Guru wilangan
= 12, 6, 8, 12
3.
Guru lagu = u, a, i, a
|
Guru gatra yaiku cacahe larik/baris saben sapada
Guru wilangan yaiku cacahe wanda saben sagatra
Guru lagu yaiku tibaning swara /dhong dhing ing pungkasaning
gatra
Maknane tembang Pocung yaiku nggambarake mangsa nalika
manungsa kang wis seda/mati bakale dadi layon banjur dipocong.
Watake tembang pocung yaiku sembrana parikena, sak karepe
dhewe, sak kepenake dhewe, lucu, gawe seneng, mula biasane kanggo ngandarakake
bab-bab kang ora serius, bisa kanggo gegojekan.
Sasmitane tembang Pocung yaiku pucung, pinucung lan kluwak.
No
|
Tembang A
|
Tembang B
|
1
|
Taman
limut durgameng tyas kang weh limput
Kereming
karamat
Karana
karohaning sih
Sihing
sukma ngreda sahardi gengira
|
Limut
durgameng tyas kang weh limput
Kereming
karamat
Karana
karohaning sih
Sihing
sukma ngreda sahardi gengira taman
|
2
|
Kang
kedyeku kalebu wong ngaku-aku
Akale
alangka
Elok
jawane denmohi
Paksa
ngangkah langkah met kawruh ing mekah
|
Kang
kadyeku kalebu wong ngaku-aku
Langkah
alangka
Elok
jawane denmohi
Paksa
ngangkah akale met kawruh ing mekah
|
3
|
Sakeh
luputing angga tansah linimput
Narka
ing sabda
Linimpet
tan ana udani
Lumuh
ala ardane ginawe gada
|
Sakeh
luputing angga tansah linimput
Linimpet
ing sabda
Narka
tan ana udani
Lumuh
ala ardane ginawe gada
|
4
|
Uger
lugu den ta mrih pralebdeng kalu
Yen
Kabul kabuki
Ing
drajat kajating wus urip
Kaya
kang winahyeng sekar srinata
|
Uger
lugu den ta mrih pralebdeng kalbu
Yen
Kabul kabuki
Ing
drajat kajating urip
Kaya
kang wus winahyeng sekar srinata
|
5
|
Batara
gung inguger graning jajantung
Jenak
hyang wisesa
Sana
paseneten suci
Nora
kaya si madha mudhar angkara
|
Batara
gung inguger graning jajantung
Mudhar
angkara
Sana
paseneten suci
Nora
kaya si mudha jenak hyang wisesa
|
Kegiatan 2 Nemtokake isi teks tembang macapat pupuh pocung ing serat
wedhatama
Tembang iku dhapukan ukarane nganggo paugeran
tartamtu lan basane rinengga. Kalebu ing Serat Wedhatama pupuh Pocung saengga
kadhangkala angel dimangerteni maksude. Dene kanggo mangerteni isine kudu
digancarake luwih dhisik. Sing diarani gancaran yaiku prosa (karangan bebas).
Dadi nggancarake tembang ateges ngowahi tembang dadi prosa.
Ukara gancaran iku dhapukane kudu kaya ukara lumrah,
yaiku ukara kanggo guneman padinan. Supaya gatra-gatrane tembang bisa dadi
ukara lumrah lan ora wagu, menawa nggancarake tembang ngelingana
pituduh-pituduh ing ngisor iki.
1. Yen
ana tembunge sing during kokmangerteni, tegesana kanthi cara nggoleki ana
Bausastra Jawa (Kamus Bahasa Jawa).
2. Supaya
aja nganti dadi ukara gancaran sing wagu, kena mbuwang utawa ngimbuhi
tembung-tembung sawetara, kalebu ater-ater lan panambang.
3. Pada-padane,
endi sing kudu titik, koma, titik koma, titik loro, pada pakon, pitakon,
pambuka lan panutup, kudu miturut aturan panganggone pada ing ukara-ukara
prosa.
Coba setitekna tembang Pocung
sapada ing ngisor iki!
Tembang Pocung
sapada lan tegese
|
Gancarane
tembang
|
·
Lila lamun kelangan nora gegetun
(lila yen kelangan lan ora getun)
·
Trima yen kataman
(trima yen kena)
·
Sakserik sameng dumadi
(resa serik saka padha-padha uwong)
·
Trilegawa nalangsa srahing Batara
(legawa pasrah marang gusti)
|
Ikhlas menawa kelangan tanpa rasa
getun, sabar menawa dilarani wong liya, legawa lan pasrah marang panguwasane
Gusti.
|
KAWRUH
SAPALA
Paramasastra
(Tembung Rangkep)
Tembung rangkep utawa reduplikasi basa jawa cacahe
ana telu, yaiku dwipurwa, dwilingga, lan dwisasana. Tembung rangkep kasebut
bakal karembug ing ngisor iki.
A. Dwipurwa
Dwipurwa
iku tembung kang dumadi saka pangrangkepe purwane tembung lingga utawa
pangrangkepe wanda kawitaning tembung. Tuladhane kaya ing ngisor iki.
Bungah - bubungah - bebungah
Lara - lalara - lelara
Gaman - gagaman - gegaman
Bendu - benbendu - bebendu
Resik - reresik
Tenger - tetengger
Tembung
andhahan kang asale saka tembung lingga kaater-ateri A- (nasal) bisa didadekake
dwipurwa. Tuladhane kaya ing ngisor iki.
Pangan - mangan - mamangan - memangan
Tukang - nukang - nunukang - nenukang
Suwun - nyuwun - nyunyuwun - nyenyuwun
Kemil - ngemil - ngengemil
Dwipurwa
bisa ndhapuk tembung aran utawa tembung kriya lan duwe teges ‘nindakake
sawijining bab kaya kang kasebut ing linggane tembung’. Bisa uga ngemu teges
‘ndadekake sawijining bab dadi kaya kang kasebut ing linggane tembung’.
Bungah - bebungah resik - reresik
Reged - rereged suci - sesuci
Suker - sesuker takon - tetakon
Lara - lelara tuku - tetuku
Wadi - wewadi geni - gegeni
Tembung
bungah, reged, suker, lara, lan wadi, kalebu tembung sifat, nanging bareng owah
dadi bebungah, rereged, sesuker, lelara, lan wewadi, tembung iku malih dadi
tembung aran. Tembung resik lan suci kalebu tembung sifat, tembung takon lan
tuku kalebu tembung kriya, lan tembung geni kalebu tembung aran. Bareng dadi reresik,
sesuci, tetakon, tetuku, lan gegeni, tembung iku kabeh owah dadi tembung kriya.
Dwipurwa kang ndhapuk tembung kriya ngemu teges terus-terusan utawa intensitas.
Reresik
‘terus-terusan anggone resik-resik’
Sesuci
‘terus-terusan anggone suci (resik-resik) awak’
Tetakon
‘terus-terusan anggone takon’
Tetuku
‘terus-terusan anggone tuku’
Gegeni
‘terus-terusan wektune/suwene anggone ana ing ngarep geni’
Sarehe
kalebu golongane tembung, dwipurwa bisa diwuwuhi imbuhan, nanging mung bisa
kawuwuhi ater-ater lan panambang. Seselan –in lan –um ora bisa sumambung ing
dwipurwa. Tuladhane kaya ing ngisor iki.
di- +
tetangis = ditetangisi
di- +
lelara = dilelara
A- + geguyu = nggeguyu
A- + dedawa = ndedawa
Tetenger +
-an = tetengeran gegayuh +
(-in-) = ginegayuh
Geguyu +
-an =
geguyon gegayuh +
(-um-) = gumegayuh
Wewadi +
-e =
wewadine sesuduk +
(-in-) = sinesuduk
Sesumbar + -e
= sesumbare sesuduk +
(-um-) = sumesuduk
Sesambat +
(-in-) = sinesambat sesambat +
(-um-) = sumesumbat
Tetangi +
(-in-) = tinetangis tetangis +
(-um-) = tumetangis
B. Dwilingga
Dwilingga
yaiku tembung lingga kang dirangkep. Pangrangkepe tembung lingga iki ana kang
karangkep wutuh la nana kang karangkep mawa owah-owahan swara. Tembung lingga
kang karangkep wutuh sinebut dwilingga lan kang karangkep mawa owah-owahan
swara sinebut dwilingga salin swara.
Tuladha
ing ngisor iki kang (a) kalebu dwilingga lan kang (b) kalebu dwilingga salin
swara.
(a) Takon - takon-takon
Gedhe - gedhe-gedhe
(b) Takon - tokan-takon
Gedhe - gedha-gedhe
Ana
tembung sing wujude memper tembung dwilingga lan dwilingga salin swara, nanging
sejatine ora kagolong tembung dwilingga utawa dwilingga salin swara. Ing ngisor
iki tuladhane.
(c) Abang-abang (d) ontang-anting
Ondhe-ondhe gojag-gajeg
Arem-arem grusa-grusu
Anting-anting wora-wari
Alun-alun wira-wiri
Tembung-tembung
(c) lan (d) ing dhuwur ora kalebu tembung dwilingga sebab tembung-tembung
kasebut ora bisa diluru utawa digoleki linggane, saumpama bisa digoleki
linggane, surasane mesthi beda banget karo tembung dhapukan kasebut. Tembung
abang-abang lambe, umpamane, ora ana gandheng cenenge karo tembung ‘abang kang ngandhakake
warna’. Mengkono uga tembung ondhe-ondhe, arem-arem, anting-anting, lan
alun-alun, ora ana gandheng cenenge karo tembung ondhe, arem, anting, lan alun.
Sarehne ora bisa diluru linggane tembung kang kaya ing (c) lan (d) kasebut ana
kang garani dwilingga semu.
Sarehne
kalebu golongane tembung, dwilingga lan dwilingga salin swara bisa diwuwuhi
imbuhan kang awujud ater-ater, seselan, utawa panambang.
Jamak = dijambak,
njambak, kajambak
Jambakan,
jambakke, jambakna
Jinambak-jambak
Jambak-jinambak
Baling = dibalang,
mbalang, kabalang
Balangan,
balangke, balangna
Binalang-balang
Baling-binalang
Gelar = digelar,
nggelar, kagelar
Gelaran, gelarke,
gelarna
Ginelar-gelar
Gelar-ginelar
Tembung
dwilingga lan dwilingga salin swara duwe teges (a) akeh (pluralitas), (b)
mbangetake surasa (penekanan), (c) sanajan (pengandaian), lan (d) tansah
(kebiasaan).
1. Bocah-bocah
dolanan ing lapangan
2. Kowe
ora pareng bengok-bengok
3. Gering-gering
ning rak pinter
4. Piye
ta iki aku kok lola-lai wae
Tembung
bocah-bocah ing ukara (1) ngemu teges ‘akeh’, bengok-bengok ing ukara (2) ngemu
teges ‘mbangetake surasa’, gering-gering ing ukara (3) ngemu teges ‘sanajan’,
lan lola-lali ing ukara (4) ngemu teges ‘tansah’.
C. Dwisasana
Dwisasana
iku tembung kang ngrangkep wanda wekasan utawa ngrangkep wasanane tembung.
Tuladhane katon kaya ing ngisor iki.
Cingak - cingakngak - cingangak - cengingak
Cengis - cengisngis - cengingis
Cekak - cekakkak - cekakak
Dwisasana
kagolong tembung rangkep semu awit antarane tembung dwisasana lan linggane
surasane geseh adoh. Saupama ana tegese, dwiwasana ngandhakake bab kang ora
gumatok utawa ora ajeg, nanging bisa uga ngemu teges ambal-ambal.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar