BAB 1 WEDHATAMA PUPUH SINOM

Samangsane pasamuwan

memangun marta martani

sinambi ing saben mongsa

kala-kalaning asepi

lelana teki-teki

gayuh geyonganing kayun

kayungyun eninging tyas

sanityasa pinrihatin

pungguh-panggah cegah dhahar lawan nendra

Saben mendra saking wisma

Lelana laladan sepi

Ngingsep sepuhing sopana

Mrih pana pranaweng kapti

Tistising tyas marsudi

Mardawaning budya tulus

Mesu reh kasudarman

Neng tepining jalanidri

Sruning brata kataman wahyu dyatmika

                                          (Wedhatama,Mangkunegara IV)

“Ing pasrawungan bebrayan agung,kudu bisa mangun sikep tepa slira. Rikala wektu kang longgar, lan nalika lelana ngambara tapa brata, nggayuh kanugrahan, dumunung ing papan sepi, kudu didhasari ati kang bening, ora duwe kekarepan ala, lan tansah njaga ati kanggo prihatin kanthi nyuda mangan lan turu. Saben metu saka ngomah, tumuju ing papan sepi adoh saka hawa nepsu, mersudi ngelmu luhur, supaya cetha kang dadi gegayuhaning urip. Ati kudu duwe tekad tansah ngupadi kanthi tekun, marsudi akal pikiran lan ngendhaleni rasa tresna asih, mapan ing tepining samodra ngajab entuk kanugrahan saka Gusti.”

          Kanggo  ngadepi jaman kang wis owah jluntrunge iki, wong Jawa kudu duwe lan nindakake watak kang utama, berbudi bawa leksana, netepi pangandika, sarta dikantheni rasa ikhlas, lila legawa, nindakake jumbuhing patrap lan pangucap.

                Sejatine, umpama manungsa iku panguripane tansah netepi lan nggunakake unggah-ungguh basa utawa tata pranataning basa miturut lungguhing tata krama ing pangucape, tartamtu bisa gawe urip guyup rukun, ora ana congkrah, lan pasulayan. Sikep manungsa kang kalebu nggambarake paugeraning urip becik, yaiku kang bisa nuwuhake rasa lan pangrasa sejatining urip, lan bisa nuduhake jati dhiri marang wong liya jumbuh karo kalungguhane. Manungsa tansah mersudi lan tanggung jawab, urmat marang wong liya, andhap asor.

          Sikep adigang, adigung, adiguna aja nganti tansah digatekake lan diugemi. Aja nganti rumangsa luwih kuwat, luwih kuwasa, luwih pinter, kepara kudu sing bisa rumangsa, lan aja rumangsa bisa. Giri lusi janma kena ingina.

             Menawa dirasakake, dadi wong aja nganti sakepenake dhewe, dupeh bisa ngomong banjur ora mawas wektu lan panggonan, ora ngatekake karo sapa rembugan, kudu eling yen ajining dhiri gumantung kedaling lathi. Malah kepara, sejatine unen-unen aja dumeh iku bisa digandhengake karo bab apa wae. Aja dumeh sugih banjur sumugih, aja dumeh pinter banjur keminter, dumeh kuwasa banjur kumalungkung. Nulad saka pangerten sempalan tembang ing Serat Wedhatama yasan KGPAA Mangkunegara IV kasebut, nyata lamun manungsa urip ing ngalam donyo iki kudu bisa njaga guyub rukun lan katentreman ing bebrayan agung, tansah gawe seneng marang wong liya. Mula tansah dadi pengeling-eling lan rasa syukur yen ing papan dununge awake dhewe tansah urip rukun, ayem, tentrem karo tangga teparo.

            Andharan minangka tuladha saka sakehing kasusastran Jawa kang rinakit dening para pujangga-pujangga agung ing tlatah Nuswantara, mligine ing tanah Jawa. Kasusastran kasebut awujud tembang macapat Sinom. Mula ing wulangan iki putra siswa bakal nyinau babagan tembang sinom. Kang bakal disinau yaiku babagan pathokan tembang, watak tembang, makna tembang, lan pungkasane iso ngonceki wos surasane tembang lan gawe tembang sinom kanthi tema tinamtu. Saliyane iku, putra siswa uga dijaluk isa mangun rasa syukur marang Gusti lan ora gawe kapitunaning bebrayan agung,

A.           TEMBANG SINOM

1.      Pangertene Tembang Sinom

Sinom iku ateges anom, taruna, srinata, roning kamal, pangrawit, weni, logondhang, lan sapiturute. Sinom duwe karep pucuke godhong kang isih kecut. Anggitane Kanjeng Sunan Giri Kadaton. Iki cocok kanggo pambuka crita nanging uga kudu nulad papan panggonan.

2.      Pathokan tembang Sinom

SINOM
Guru wilangan	Guru lagu	Guru gatra
8	a	9
8	i
8	a
8	i
7	i
8	u
7	a
8	i
12	a

3.      Watak tembang Sinom

Watake tembang Sinom iku tresna asih, canthas, trengginas. Cocok kanggo bab-bab kang sarwa lincah, nggambarake sipat kang cukat trengginas, lan sapiturute.

4.      Makna tembang Sinom

Sinom iku maksude enom. Tembang iki nggambarake wayah enom, watake golek pangalembana utawa grapyak, luwes, gampang srawung. Pancen nom-noman biyasane seneng sesambungan/kekancan, pinter ngomong utawa srawung kang golek kanca/kadang lan narik kawigatene liyan. Nglambangake wayah isih jejaka/prawan.

5.      Tuladha tembang Sinom

5	6	6	6	6	6	6	6
nu-	la-	dha	la-	ku-	u-	ta-	ma
5	6	6	4	5	6	65	5
tu-	mrap-	e	wong	ta-	nah	Ja-	wi
5	6	6	6	5	3	3	21
Wong	A-	gung	ing	Ngèk-	si-	gan-	da
1	2	3	2	1	6	5	6
Pa-	nêm-	bah-	an	Se-	na-	pa-	ti
1	2	2	2	2	1	23
ka-	pa-	ti	a-	mar-	su-	di
1	1	1	2	1	6	1	2
su-	da-	ning	ha-	wa	lan-	nêp-	su
6	1	1	1	1	1	1
pi-	nê-	su	ta-	pa	bra-	ta
1	2	3	2	1	6	5	6
ta-	na-	pi	ing	si-	yang	ra-	tri
6	1	2	3	2	2	2	2	3	21	6	12
a-	mê-	ma-	ngun	kar-	ye-	nak	tyas-	ing	sa-	sa-	ma

6.             Wos kang kamot ing tembang sinom (Wedhatama)

a.   Serat Wedhatama aweh pangalembana marang wong kang seneng ing sikep luruh (wus sengsem reh ngasamun), asipat aweh pangapura lan sabar. Sajroning sepi, ati kang wengis bisa sirna amarga tresna asih (karana karoban ing sih).

b.   Serat Wedhatama uga nengenake kadewasaning akal, pikiran,rasionalitas utawa intelektual. Bab iku kawujud ing pamawase manungsa dene ngelmu iku kudu lumaku kanthi nalar (logika) (ngelmu iku mupakate lan panemu) lan iku kabeh bisa digayuh kanthi tapa prihatin (pasahe lan tapa).

c.   Babagan karakter lan prilaku kang becik (laku utama), Serat Wedhatama menehi tuladha Panembahan Senopati. Piyambake temen-temen anggone meper hawa nepsu (kapati amarsudi sudaning hawa lan nepsu) kang dilakoni kanthi tapa (pinesu tapa brata). Piyambake  ngupadi tansah gawe seneng atining liyan lan ing saben pasamuan tansah gawe tentrem. Nalika ngumbara ngupadi nugraha  (kala kalaninga sepi lelana teki-teki), nggayuh pangarep-arep (nggayuh geyonganing kayun), kang kesengsem tentreming ati (kayungyun enining tyas), tansah nglakoni prihatin, bisa ngendhaleni mangan lan turu (puguh panggah cegah dhahar lawan nendra). Saben mendra saka kraton, piyambake ngumbara ing papan sepi supaya entuk ngelmu kasampurnan lan cetha apa kang tinuju (lelana laladan sepi). Ancase supaya alus budine (budya tulus) lan kabisan kang murwat (mesu reh kasudarman). Ing pinggir samodra piyambake mahami kekuwatane samodra kang kaya-kaya bisa digegem.

d.  Serat Wedhatama ngajarake babagan telung nilai kang bisa ngangkat drajate manungsa, yaiku pangkat, bandha, lan kapinteran. Yen manungsa ora duwe salah sijine, mula ora ana gunane dadi manungsa, malah isih kajen godhong jati, tundhane dadi wong kabur kanginan/ora duwe papan dunung.

e.   Serat Wedhatama ngajarake babagan telung perkara kang  dadi cagaking panguripan yaiku lila yen kelangan, sabar nalika entuk pacoban, lan nrima ing pandum pasrah sumarah mring Gusti.

f.  Serat Wedhatama ngedohi sipat angkara murka yaiku nesu kang tanpa alesan  nutupi kaluputane dhewe, milara mring liyan, pengin dianggep pinter sanajan bodho lan tansah duwe pamrih.

Manungsa kang luhur bebudene iku seneng ing papan sepi, reresik jiwa, nanging tansah nglakoni kuwajibane, asipat ruruh lan gawe seneng atining liyan.